№7 (179) Шілде
Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың «2021 — балалар мен жастардың оқуын қолдау жылы» деп жариялауы аясында, Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі 2021 жылды Қазақстандағы балалар мен жастардың оқуын қолдау жылы жыіс-шаралар балаларды кітап оқуға баулуға бағытталатын болады.
Балаларды гаджеттерден оқуға қалай бұруға болады? Өйткені, бүгінде сәбилер қолында смартфон ұстап дүниеге келеді десек те болады. Көптеген ересектер электронды құрылғылардан ақпаратты пассивті қабылдауға көшті. Өмірде компьютерлік ойындар, фильмдер, музыка өсал ақыл-ойға жарамдылығын, жаттығусыз жеке тұлғаның деградациясы болатынын дәлелдеді.
Тілдік-тақырыптық ерекшеліктерімен ерекшеленетін қазақүр. Балалар әдебиеті — бұл дәстүрлі ата-анадан туындайтын кең көлемді өнер туындылары.
Мазмұны тағылымды, тілі көркем, есте сақтауға жеңіл, халықтың ғасырлар бойғы даналығы мен тәжірибесімен сусындаған қазақ балалар әдебиеті — балалардың мінез-құлқын, көркемдік талғамын бейнелейтін, қайнар көзін ашатын асыл мұра жұмыс энергиясы.Бұл өзінің табиғилығымен, жүйелілігімен, музыкасымен, адамгершілік мазмұнымен және таңғажайып тілімен балаларға рухани азық болған тәрбие көзі.
Балалар әдебиетін зерттеудегі ең маңызды және басты міндет — мектеп жасына дейінгі балалар мен кіші, орта және жоғары сыныптарға қолайлы әдебиеттің ерекшеліктерін анықтау болғандықтан, оны әр тарихи дәуірге, әдеби кезеңге байланысты талдауға тырысады. Ол үшін ең алдымен баланың жас ерекшелігі, ихескеріледі.
Балалар әдебиеті қазақ әдебиетінің дамып келе жатқан саласы болғандықтан, оның дәуірлер мен әдеби кезеңдерге бөліну кезеңдеріне назар аударады.
Қазақ балалар әдебиеті — қазақ әдебиетінің даму сатысында өзіндік тарихы бар сала. Балалар әдебиеті ұлт тарихында ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі күнге дейін тілі, стилі, мазмұны мен құрылымы жағынан ұзақ тарихы бар. Жалпы, балалар әдебиеті ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделген. Қазақ ертегілері мен жұмбақтарының мазмұны мен тақырыптық ерекшеліктерін атап өткен жөн, тілдің бұралаңдары балалар тақырыбына негізделеді, олар қазақтың ауызша әдебиеті «шілдехана», «бесік той», «тусау кесер», «сүндет той» және басқаларынан басталады. . Мұның барлығында алғашқы қауымдастыққа тән тіршілік қалдықтары басым болатындығын ескере отырып, оның тілдік ерекшеліктері мен білім деңгейіне ерекше назар аударған жөн. «Қазақ балалар әдебиеті басқа да өнер туындылары сияқты ғасырлық тарихи даму жолынан өтті. Алғашқы жүйелі жинау мен қазақ фольклорының алғашқы үлгілерін зерттеу 19 ғасырдың екінші жартысында тытоматиясында» (1879) балаларға арналған қазақ халық әдебиетінің озық үлгілерінен көптеген керемет үзінділер бар. Олар ауыз әдебиетінің жас ұрпақ тәрбиесінде де маңызды рөл атқаратынын түсінді.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында бұл мәселе қарқынды түрде көтеріліп, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймаутов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, М.Жолдыбаев, Б. Майлин, М.Әуезов … М.Дулатовтың «Киракат» (1911) оқулығында көптеген фольклорлық шығармалар бар. 1926 жылы шыққан «Балаларға Тарту» жинағында алғаш рет балаларға арналған халық поэзиясының үлгілері толығырақ топтастырылды.
І.Жансүгіров құрастырған «Ел әтірігі» (1927) кітабы сол жылдардағы ең құнды жинақтардың бірі болды. Осы кезеңде қазақ балалар фольклорының үлгілері жиналып басылып қана қоймай, зерттеушілердің назарын аудара бастады. А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» еңбегінде ертегі өлеңдері, жұмбақтар, тіл бұралаңдары, өлеңдер, бесік жыры сияқты терминдер алдымен ғылыми айналымға енгізіліп, мағыналық тұрғыдан анықталды.
Ғалым сонымен қатар балалар репертуарындағы ауыз әдебиеті жанрларының рөліне назар аударады.
Ш.Ахметов өз шығармашылығында алғаш рет «Фольклордың балалары» терминін қолданады және оның мағынасын түсіндіреді.
Балалар фольклорының кіші түрлерін бөледі.
Тіл — бұл адамдар арасындағы қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар адамдардың тарихи дамуы, дүниетанымы мен мәдени байлығының көрінісі. Жер бетіндегі әрбір этностың өзіне ғана тән мәдениеті мен ерекшеліктері болатыны тарихи шындық. Бұл құбылыс лингвистикалық қоғамдастықтағы қоршаған ортаның өзара байланысында, олардың сөйлеу мәдениеті мен өмірлік дағдыларында айқын көрінетіні анық. Бұл ерекшеліктер сол кезеңдегі қоғамдық сана тілінде жақсы сақталған және этностың рухани-мәдени құндылықтарының негізін көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі тіл білімінде халықтың, тұлғаның өмірі мен дүниетанымын, оның ішінде қоршаған ортаны баланың дүниетанымында ескеретін жаңа зерттеу бағыты өзекті болады. Себебі «тіл адамның іс-әрекетінен тыс дамымайды. Тілдің экономикалық және мәдени өмірі туралы толық ақпаратты тек тілдік топты, жеке тұлғаны тіл арқылы тану арқылы алуға болады. Ал баланың қоршаған ортаны қабылдауы мен қабылдауы, оның санаға сіңуі, шындық туралы ақпарат жинауы жас ерекшелік психологиясына сәйкес этнос танымдық деңгейінің даму кезеңдерін анықтауға мүмкіндік береді »
Балалар әдебиетінің мазмұны мен құрылымы стилистикалық мағынасы жағынан көркем әдебиеттің басқа салаларынан ерекшеленеді. «Әр ұлттың тілі — менталдық әлемнің айнасы және сол елдің шынайы этникалық ерекшелігі. Тіл ұлттың мәдени өмірі мен дүниетанымы туралы ақпаратты ашып қана қоймайды, сонымен бірге санада түсінік ретінде қалыптасқан және лингвистикалық белгілермен ұсынылған білім жүйесін экономикалық тәжірибеден бейнелеу құбылысын анықтайтын бірден-бір құрал »
Тілдің байлығы тек сөздік қорының молдығымен, грамматикалық ерекшеліктерімен ғана емес, сонымен қатар лингвистстқ жүйелерді, психологиялық және әлеуметтік құралдарды, мәдени және тілдік бірліктерді ескеру арқылы анықталады. Сол сияқты шағын мақаланың негізін құрайтын балалар шығармаларының танымдық табиғаты, соған сәйкес анықталған сана белсенділігі адамның танымдық ерекшеліктерін нақтылауға бағытталған. Сондықтан когнитивтік лингвистика лингвистикада ерекше орын алады. Шәкәрімнің бай әдеби мұрасына оның өлеңдері, ертегілері, мақал-мәтелдері, әңгімелері, романдары, мақалалары, аудармалары енеді. Ақынның бай әдеби мұрасы өзі өмір сүрген дәуірдің әлеуметтік өмірінде із қалдырды .Өмірінің жетпіс үш жылының он үшін Кеңес уақытында өткізді. ХХ ғасырдың басында Шәкәрім әдеби өмірге белсене араласа бастады. Ол халық әдебиетінде Шоқан, Абай, Ыбырай салған дәстүрлерді жалғастырды. Қазан төңкерісінен кейінгі дүрбелеңді өзгерістер кезінде де Ш.Құдайбердиев өзінің демократиялық, ағартушылық көзқарастары мен прогресс жолына қызмет ету мақсатына адал болды. Ақын жастарды ғылымға, білімге, өнерге баулуды көздейді. Ол ағартушылық пен адамгершілік идеяларын уағыздады. Шәкәрім жас ұрпаққа арнап бірнеше өлеңдер жазды. Жастарға деген сенім артты. Ол қоғамның өркендеуі болашақ ұрпақтың қолында екенін айтты.
Халықтық педагогиканың негізін ауыз әдебиеті мен халықтық дәстүр құрайды. Ауыз әдебиеті мен халықтық дәстүр — ұлттық тәрбиенің негізі. Алаш қайраткерлерінің туындылары қалыптасып келе жатқан қазақ балалар әдебиетінің өрісін кеңейтті, сонымен қатар әлем әдебиетінің көрнекті туындыларын қазақ тіліне аударуда тамаша аудармашылық талантын көрсетті.
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы Есдәулет Ұлықбек отандық балалар әдебиеті мен қазақ тілінде жазылған жас жазушыларға мемлекеттік деңгейде қолдау қажет екенін айтқан болатын.
«Еліміздің болашағы біртіндеп жас ұрпақтың адамгершілік қасиеттерімен қамтамасыз етіледі. Егер біз қазіргі заманғы балаларға қажет жұмар нәрсемен толтырады. Бірақ, шын мәнінде, болашақта бұл балалар біздің мемлекетімізді басқарады … ». Еліміздің дамуы мен болашағы, балалардың білімі мен рухани дамуына тікелей байланысты.
«Біз балаларды көркем ойлауға, ойнау кезінде ойлауға үйретуіміз керек. Және оларға басшылық жасау керек. Қазақ балалар әдебиеті бай және гуманизмге толы. Ал биылғы мақсат — кітап оқуға бет бұру арқылы жас ұрпақтың мәдениетін көтеру.