№6 Маусым, 2024
Тірек сөздер: Ұлы Жібек жолындағы мәдениет пен дін, музей заттары, экспозиция, мультимедиялық құралдар, зергерлік қазына.
Аңдатпа. Тарихи мұраны зерттеу мен насихаттаудағы мәдени
мекемелердің бірі – «Мәдениеттерді
жақындастыру ортажодін» ғылыми және
ақпараттық маңызы бар экспозициясының құрылуы жайында, К.М.Байпақовтың
мемлекеттік көлемде маңызы бар археологиялық ескерткіштерді қорғау мен
музейлендіру бағытындағы жұмыстары, музей экспозициясындағы әрбір бөлімінің маңыздылығы жайындағы мат. Тірек сөздер: Ұлы Жібек жолындағы мәдениет пен дін, музей заттары, экспозиция, мультимедиялық құралдар, зергерлік қазына. Қазіргі уақытта әлем елдері арасынан музейі жоқ мемлекетті
кездестіру мүмкін емес. Музей көне тарих пен бүгінгі дәуір арасындағы алтын
көпір секілді. Осы тұрғыда Қазақстан музейлері жас ұрпаққа музейлік құнды
мұралар мен тарих арқылы тәрбие мен
білім беретін көп қырлы әлеуметтік ақпараттық институтқа айналып отыр. Елдің
рухани және білім беру саласын дамыту, мәдени құндылығының сақталуыылету үшін
«Мәдени мұра» бағдарламасы берік тұғыр қалады. Халқымыздың өткенінен сыр
шертетін қастерлі мұра тарихи жәдігерлер
– өткен тарихтың куәсі. Олар кейінгі ұрпаққа аманат. Оны зерттеп, зерделеу,
ғылыми айналымға енгізу, кейінгі ұрпаққа сыны мен сырын жоғалтпай жқосы, тарихы,
әдебиеті мен мәдениеті, халқымыздың асыл рухани мұраларын жинап өткені мен
бүгінін жалғап отырған тарихи орын болып табылады. «Тарихыңды тану үшін жқ та орынды. Қазақтың әлемге танымал археолог ғалымы
К.Молдахметұлы Байпақовтың келісті тұлғасы қазақстандық археологияның жарты
ғасырдан тұратын бүкіл бір кезеңін бейнелейді, көз алдыңа келтіреді.
К.М.Байпақовтың атқарған жұмыстары әр қырлы және әр салалы. Ерекше атап өтетін
тағы бір мәселе оның тікелей араласуымен Қазақстанның көптеген облыстары
бойынша мәдени және тарихи ескерткіштерді зерттеу, қорғау және сақтау жұмыстары
жүргізіліп, іске асырылды. Белгілі ғалым К.М.Байпақовтың
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың ортағасырлық қалаларының археологиялық
зерттелінуі мәселелері жан-жақты сипатталған көлемді еңбегі 1986 жылы жарық
көрді. [Байпақов 1986:256;] Археологиялық мәліметтер мен жарық көрген еңбектер
негізінде Жібек жолының ежелгі және
ортағасырлық Қазақстандағы тармақтарына кең түрде тоқталады. 1992 жылы
К.Байпақов пен А.Нұржановтың «Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан» атты
монографиялық еңбегі қазақ тілінде жарық көрді.[Байпақов,Нұржанов 1992: 208; ]
Бұл көлемді туындыда ортағасырлық қалалардың тарихы мен олардың дамуындағы Ұлы
Жібек жолының орны мен маңызы кең түрде баяндалған. Ұлы Жібек жолының көпсалалы
мәселелерін зерттеуде бастамашы болған бірден-бір ғалым Байпақов екендігін де
атап айтуымыз қажет. [Төлебаев 2016:76;]
Музей экспозициясы 3 бөлімнен тұрады: 1 зал. Ұлы Жібек жолындағы ортағасырлық Қазақстан қалала. анттылықтың қалыптасуы, Ұлы Жібек жолындағы ертедегі діндердің үлгісі. 3 залда Мәдениеттерді жақындастырудың халықаралық онжылдығы бағдарламасындағы Қазақстан мен ЮНЕСКО. Ұлы Жібек Жолының мыңдаған жылдық тарихы- бұл осы керуен жолының бойында пайда болған қалалар мен қалалық елді мекендердің және Жібек жолының өмір сүруі барысында өркениетке негіз болуының тарихы. Жібек жолының қазақстандық бөлігінде айырықша әйгілі болған ежелгі және ортағасырлық қалалар қатарында Талхир, Қойлық, Алматы, Тараз, Отырар, Түркістан бар. Экспозицияда аталған қалалардағы археологиялық қазбалардан табылған ерекше құнды экспонаттар топтамасын көре аласыздар:
Отырар алқабындағы Отырартөбе, Құйрықтөбе, Күйікмардан қалашығының орнынан табылған құс тұмсықты құмыра. X-XI ғғ. Қыш ыдыс XІ-XIІ ғғ. Өсімдікті өрнекпен безендірілген тостақ. XVI ғ. Қыш құмыра. XI-XII ғғ. Сия сауыт. XIII-XIV ғғ. Қошқар мүсіншесі. XIII-XIV ғғ. қыштан жасалған сақиналы құмыра. X-XII ғғ. т.б. жәдігерлердің маңызы өте зор.
Ғалымның археологиялық зерттеулерінің арқасында Ұлы Жібек
жолы бойында орналасқан Қазақстан
қалаларындағы импорттық бұйымдардың болғанын анықтау мүмкін болды. Бұл
керамика, фарфор, айна, қоладан жасалған бұйымдар — құмыралар, тостағандар, табақтар, шырағдандар
ортағасырлық Қойлықтан,аб /wp:paragraph —>
Су таситын құмыра, Он үш мүйізді шам, Оюланған кепсер, Қосарланған қыш ыдыс. Мыс құмыра, Оюланған цилндндай-ақ Қытайдың қола айналарының топтамасы, сүйектен жасалған үнді бұйымдары — шахмат тасы Ортағасырлық Талхир (қазіргі Талғар) қалашығынан табылған шахматтың тарихы шамамен бір жарым мың жылды құрайды.
Музей экспозициясының екінші залындағы қойылымда «Дінаралық татулықтың қалыптасуы Ұлы Жібек жолындағы ертедегі діндер жайында Ежелгі қазақ жерінде өмір сүріп, қызмет істеген ұлы тұлғалардың қуатты интеллектуалдық деңгейі Ұлы жібек жолының бойында әлемдік діндердің, мәдениет пен өнердің берік іргетасын қалады. Адамзаттың рухани жетілу жүйесінің айтарлықтай жарқын үлгідегі көрінісі Ұлы Жібек жолының бойында тұрған халықтар арасында түрлі уақыт аралығында зороастризм, буддизм, христиан және ислам діндері сияқты төрт әлемдік діндер арқылы жүзеге асырылды.
2018 жылғы Байпақовтың археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде Жаркент қаласынан 8 шақырым жерде орналасқан Үшарал қалашығын зерттегеннен кейін оның Иланбалық қаласына сәйкес келетіні белгілі болды. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде қоңыр терімен қапталған және қызыл бояумен ою-өрнекпен жабылған ағаш қорапқа салынған зергерлік бұйымдардан тұратын қазына табылды.
Адамзаттың ежелгі тарихында тайпалар мен бүтіндей халықтар атқа, түйеге мініп көшкен. Уақыт өте келе кәдімгі дөңгелекті арбалар және жүк тасымалдайтын арбалар пайда болды. Әсіресе дөңгелекті арбаларды соғысқа икемдеп жасап, ұрыстарда белсенді пайдаланған. Батыс Қазақстаннан Монғолияға, одан қазіргі Шыңжанға дейінгі ұлан-ғайыр аумақта орналасқан көптеген жастардағы суреттер, сол өңірлердегі тіршілік еткен адамдардың күймелі арбаларды пайдаланғанын да айғақтайды.
Осындай жасы төрт мың жылдан асатын арбаны тарих ғылымының кандидаты, археолог, Мәдениеттерді жақындастыру орталығының жетекші ғылыми қызметкері Виктор Новоженов және «Қырым аралы» ғылыми қалпына келтіру зертханасының жетекшісі Қырым Қырым Алтынбеков қайта қалпына келтірді. [Алшанов 2022: №3 (1647)] Орталықтың алаңында ашық аспан астындағы интерактивті музей экспонаты ретінде орнатылды.
Экспозицияның көмегімен күрделі тақырыптық аспектілерді ашуға музейдің дәстүрлі әдістерін — артерл көмекші материалдарды қолдану арқылы, мультимедиялық құралдар мен қазіргі музей технологияларын қолдану арқылы қол жеткізілді. Музейдің мәні мен мазмұны құрылымы деректі фильмдер (3-5 минуттық) мен бейнероликтер арқылы таныстырылады.
Рухани мәдениетіміздің ежелден келе жатқан өзекті тарауының бірі құнды жәдігерлер. Бұл жәдігерлер әлеуметтік байланыс құралы. Таңғажайып сыры мөлдіреген құнды жәдігерлер асыл қазынамыз. Қазақстанның ескі қалаларынан табылған бұл жәдігерлер музей қорын толықтыра түсті. Ғалымның осыншама мұрасы халқымыздың маа қосыла отырып, тарихымыз бен мәдениетімізді байыта түсті. Мінеки, музей залдарындағы жәдігерлер арқылы көрермендер орта ғасырдағы қазақ халқының өзіндік қолтаңбасы бар сан-салалы қалалық мәдениетінен айқын түсінік алады. Өзінің археологиялық зерттеу жолында тынбай еңбек еткен ғалымның дара жолы бүгінгі жас ұрпаққа үлгі. Мәдениеттерді жақындастыру орталығының қазақ халқының тарихына, келер ұрпақты биік саналы азамат ретінде тәрбиелеуде қосар үлесі жалғаса береді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Алшанов Р. «Ежелгі қазақ жеріндегі көлАн47) 9-15 маусым 2022 жыл
Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI- начало XIII в).-Алматы:Наука,1986.-256 б.
Байпақов К., Нұржанов А., Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан .- Алматы:Қазақстан,1992.-208 б.
Байпаков К, Савельева Т, Есполова Э. «Ювелирный клад из средневекового города Иланбалык в Жетысу» -Промышденность Казахстана № 2 (103) 2018 г.
ҚР Ұлттық ғылым академиясы. Қазақстан ғалымдарының бысы, 2010.-267 б
Төлебаев Т.Ә. Қазақстан тарихы мен тарихнамасының өзекті мәселелері.-Алматы:Қазақ университеті,2016.-270 б.
Ұлы Жібек жолындағы мәдениет пен дін. Экспозиция каталогы.-Алматы,2020.-160 б.
Өмірәлиева С.К. ЮНЕСКО қамқорлығындағы «Мәдениеттерді жақындастыру орталығы» мемлекеттік музейінің аға ғылыми қызметкері, ҚР Мәдениет қайраткері