№4 Сәуір, 2024
Түркістан қаласында бой көтерген «Ұлы Дала Елі» орталығы түркі халықтарының тарихын насихаттау, зерттеумен айналысатын, қаламыз қонақтарымен тұрғындары үшін көптеген керемет танымдық мәліметтермен бөлісетін мәдений орындардың бірі. Музей экспозициясы жаңа технологияларда пайдалана отырып ұсынған мәліметтерінің өзі ерекше.«Ұлы Дала Елі» оралығының «Ұлы Дала Металлургиясы» залы қола дәуірінен бастап металлургияның даму эволюциясын көрсете отырып, ежелде металл өңдеу, балқыту жалпы жер туралы түсініктер мифологиялық тұрғыда қалыптасқаны туралы ақпарттар беріледі. Мифтік көзқарастар дамып көптеген серпілістер жүзеге асады. «Металлургия» залы қонақтар назарына «Жеті қарциде жұлдыздар мен жер туралы түсініктер әлемнің түкпір түкпірінде неше түрлі аңыздар негізінде дамыған.
Миф – бұл дүниетанымның, рухани мәдениеттің ерте формасы табиғат пен адамның үйлесіміне негізделген ең көне адамзат қоғамдары,қоршаған әлемге сезімтал-эмоционалды көзқарас, аналогиялық ой. Мифтерде ежелгі адамның жер қалай пайда болғандығы, пішіні мен өлшемдері қандай, оның басы мен соңы қайда,жердің астында не бар екені туралы айтылған.Идеялар адамның сенсорлық практикалық тәжірибесі негізінде қалыптасты яғни Күн, Ай, жұлдыздар, әлемде болып жатқан процестер және адам өмір сүрген табиғат пен рельефтік құбылыстарды бақылау негізінде.
Вавилон тұрғындары жерді суда жүзіп жүрген дөңгелек таулы арал деп ойлады. Аралдың батысында Вавилон, ал шығысында тұйықталған таулар бар. Аспан жер бетіне сүйенеді, ал планеталар, жұлдыздар мен күн бекітілген қатты тас қамал және ол күнделікті серуендейді. Вавилондықтардың айтуы бойынша аспан Жерге ұқсас, өзінің құрлығы, суы және ауасы болды. Аспанда құдайлар өмір сүрді. Вавилондықтар елестеткендей, аспанда күн шығуға арналған екі қақпа болды яғни күн мен айдың батуы. Жер астында жекес з бойынша күннің батыстан шығысқа қарай осы тұңғиық арқылы өтуі арқылы түннің келуі, және таңертең ол қайтадан шығыстан аспанда пайда болады . Ежелгі адамдар тәулік уақытының өзгеру құбылысы сіparagraph —>
Ежелгі мысырлықтардың көзқарасы бойынша жер ұзын аңғар болған,солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған, барлық жағынан таулармен қоршалған. Осы алқапта Ұлы Ніл өзені ағып жатты. Мысыр жердің орталығы болды.Мысырлықтар, Жердің осі шыңы аспанға сүйенген алып алтын ағаш деген. Ал аспан жер бетіне төселген үлкен күмбез, Нут құдайы бейнесінде елестеткен. Аспанның бүйірлерінде Күн Ра құдайының кемелері болды , оған күн шыққаннан күн батқанға дейінгі аспандағы жолды көрсеткен.
Ежелгі үндістер мифологиясында жер күмбез немесе жарты шарлар түрінде бейнеленіп төрт пілдің үстінде орналсақан. Пілдер үлкен сүт теңізінде жүзетін тасбақаның үстінде тұрған. Мен осы жануарлардың барлығын орап алған алдымқара кобра Шешуоның мыңдаған бастары аспанды көтеріп тұрған.
Ежелгі қытай халықтарының көзқарастарына сәйкес, жер дөңгелек дөңес аспан көтерілген жалпақ тік төртбұарін ашуланған айдаһар соғуының нәтижесінде аспан батысқа, ал жер шығысқа қарай қисайып кетті. Сонымен ежелгі Қытай халықтары неліктен өз еліндегі барлық өзендер шығысқа қарай ағып, аспан денелері шығыстан батысқа қарай қозғалатынын түсіндірді.
Ежелгі мәдениетте үстемдік ететін космологиялық идеялар туралы Грецияны Гомердің «Одиссея» және «Илиада» дастандарынан білуге болады. Шығармаларда ежелгі ақын Жер пішіні бойынша жауынгер қалқанына ұқсас дөңес диск ретінде сипатталады. Оның ортасында барлық жағынан мұхитпен қоршалған және оның үстінде құрлық орналасқан ал оның үстінде мыс аспан созылып жатыр. Ол арқылы күн құдайы Гелиос қозғалады күн сайын шығыстағы Мұхит суларынан көтеріліп, аспан арқылы өз жолын жасайды,батыста Мұхит тұңғиына қайта батады.
Ежелгі скандинавтар мен немістер ғаламды Иггдрасиль деп аталатын әлемнің бос жерінде өсетін алып ағаш ( ясен немесе тиса ағаштары) ретінде бейнелеген. Оның тәжінің көлеңкесінде жалғыз Құдай керемет жылқыларды бағады. Ағаштың үш тамыры бар:біреуі аспанға, екіншісі орта әлемге, үшіншісі жер асты, әр тамырдың астында керемет бұлақ ағады. Ағашта, үш жазық әлем орналасқан: аспан – Асгард (құдайлар оны мекендеп оларадам тағдырларын шешкен), жер – Мидгард (адамдар панасы), жерасты – Хельхайм (өлгендер әлемі). Бұл ағаштың жоғарғы бұтағында ақылды бүркіт отырады, ал ағаштың айналасында көрінбейтін кедергілермен бөлінген тоғыз әлем бұдн кемпірқосақ арқылы жүруге болатын – Жан жолы орналасқан.
Ежелгі майялар жер төртбұрышты, ал оның үстінде, Шатыр сияқты, бес тіректе аспан тұр. Жердің ортасында, жасыл ағаш өседі. Әлем елдеріне сәйкес келетін төрт бұрышта тағы төрт әлемдік ағаш өсті. Шығыста-қызыл, таңертеңгі таңның түсін бейнелейді. Солтүстігінде ақ ағаш бар. Қара,түн түсіне, ағаш батыста, ал сары, күн түсіне, оңтүстікте өсті. Майя астрономдары Күннің, Айдың, планеталардың жер қозғалысын мұқият бақылай отырып,олардың басқа жұлдыздармен бірге емес, әрқайсысы өз жолымен қозғалатынын байқады.Сондықтан олар әр аспан денесін өз аспан қабаты бар деп шешті. Осылайша майя халқы он үш аспан туралы идеяны қалыптастырды.
Ежелгі халықтардың жер туралы мифологиялық идеяларын талдау көптеген ұқсас белгідіпқы Хаостан тәртіп элементтерінің тууы шексіз мұхиттан құрлықтың пайда болуы,ғаламның орталығы ретінде жазық жер және аспан денелері қозғалатын қатты күмбезді аспан туралы идеялар, ғарыш тауы мен әлемдік ағаштың, әлем осі және ғаламның қасиетті орталығы ретіндегі бейнесі «көп қабатты» немесе «көп сатылы» ғаламды бейнелейді. Бір жағынан, осы архаикалық бейнелердің көпшілігі христиандық, ислам, буддизм сияқты дамыған діндердің космологиялық көзқарастарына енді. Екінші жағынан, ежелгі әлем мифологиясында олар өз көріністерінурамуына серпін берген ғаламды бақылау арқылы алынған ұтымды білімнің басталуы.Мифтердің барлығы негізінде бүгінгі күн өркениеті, алуан турлі мәдениет дамыды. Әлемнің және Жердің жаралуы, формасы туралы аңыздар мен мифтер әр түрлі халықтарда бір мезгілде емес, әр кезеңдерде пайда болды. Сондықтан олардың дүниетанымдарында айырмашылықтар да, ұқсастықтар да бар, қайсысының шындыққа жақын екенін айыру қиын. Бірақ біз үшін негізгі, ең маңызды ұғымдар барлық мифтерде кездеседі: жер кіндігі, төрт құбыла, жоғарыда – көк аспан, төменде – қара жер.