№3 Наурыз, 2024
Жер асты қалалары — өткеннің басты құпияларының бірі. Олар әлемнің түкпір-түкпірінен табылып, олар не үшін, қандай мақсатта салынған деген сұрақтарды тудырады. Осыған байланысты теориялар мен болжамдар жеткілікті, бірақ олардың барлығын бір нәрсе біріктіреді, жер асты қалалары сөзсіз бірегей архитектуралық құрылымдар. Олар соғыста қорғаныс ретінде, қойма, діни баспана ретінде қызмет етті, ал қазір олар туристік нысандар ретінде қызмет етеді. Жер асты қалаларының пайда болуының негізгі себептерін қарастырсақ. Көбінесе жер асты қалалары қорғаныс ретінде салынған. Соғыстар, қарақшылардың шапқыншылығы немесе тіпті саяси толқулар кезінде жерасты қалалары жағдайдан стратегиялық тұрғыда шығуға мүмкіндік берді, осылайша әр түрлі уақытта және оқиғаларда халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Мысалы, ежелгі уақытта жаулардың анықтауын және шабуыл жасауын қиындатқан. Әсіресе, жер асты қалалаліжасалды, сондықтан шапқыншылар соқтығысу кезінде жер асты қалаларды тапқанымен ішінде жиі адасқан, жергілікті тұрғындардан басқа нақты жолды ешкім білмеген.
Жер асты қалаларын экологиялық қорғаныс ретінде де атап өткен жөн. Экстремалды климат немесе құбылмалы табиғи жағдайлар байқалатын жерлерде жер асты қалалары экологиялық қауіптерде қорғаныс ретінде қолданылды. Түркиядағы Каппадокия немесе Тунистегі Матмата сияқты құрғақ немесе шөлді аймақтарда жер асты тұрғын үйлері салқын өмір сүру кеңістігін ұсына отырып, ыстық температурадан оқшаулауды қамтамасыз етті. Дәл осындай себеппен Канаданың Арктикалық аймақтары немесе Скандинавияның кейбір аудандары сияқты суық климаттық елдерде жер асты қалаларында жылу құбырларын өткізіп, жылуды сақтай отырып, қатты суықтан корғап отырды. Ежелгі жерасты қалалары көбінесе тұрғындарға қоршаған ортаның табиғи байлығын ұтымды пайдалануға мүмкіндік беретін, ресурстарға бай аудандарға жақын немесе оның шегінде салынған. Өз қалаларын жер астында салу арқылы сол кезде адамдар ресурстарды тиімді өндіре алды және осы ресурстарды сыртқы қауіптерден қорғады.
Жер асты қалалары көптеген ежелгі мәдениеттер үшін терең діни және салтанатты маңызға ие болды. Бұл кеңістіктер діни рәсімдер мен жерлеу рәсімдері өткізілетін қасиетті орындар немесе ғибадатханалар ретінде қызмет етті. Ежелгі Анадолыдағы Хетт жерасты шіркеуі және Эфиопиядағы Лалибела шіркеуінің жартастары жер асты сәулетіне жататын рухани маңыздылықтың мысалдары болып табылады. Жер асты кеңістігінде діндар адамдар жалғыз қалып Құдай арасындағы байланысты нығайтуына мүмкіндік алды.
Әлемдік жерасты қалаларының мысалдарының ішінде ең танымал болып негізінен Түркияның қалалары — Деринкую және Невшехир саналады. Деринкую — ең әсерлі жерасты қалаларының бірі. Ол Каппадокияда орналасқан. Зерттеу көрсеткендей, оны біздің эрамызға дейінгі VIII ғасырда Фракия тайпалары құрған және басып кіруден баспана ретінде пайдаланған. Ал Каппадокияда орналасқан Невшехир жерасты қаласы өзінің ерекше инженерлік құрылымымен және жартастарда ойылған туннельдерімен танымал. Тунистегі Матмата жерасты қаласы өзінің ерекше сәулетімен таң қалдырады – ыстықтан қорғайтын жерасты тұрғын үй ретінде қолданған. Бүгінде бұл тарихы бай туристік орын. Ежелгі жер асты қалаларының бірі — Куме-Мама қазіргі таңда Перудегі археологиялық кешен, инк тайпасы жасаған сәулет туындысы. Ол әртүрлі мақсаттарда, соның ішінде рәсімдер мен тұрғын үйлер ретінде де қолданылған.
Еуропада да бірқатар жер асты құрылымдары бар. Оның бірі Ұлыбританияда орналасқан Кингмен шахтасы, ол Наполеон соғысы кезінде пана болған және француздардың ықтимал шабуылдарынан қорғауды қамтамасыз етті. Ал Франция астанасының қақ ортасында, Парижде «Париж Катакомбалары» орналасқан. Катакомбалар — жер асты зираттары немесе адам қалдықтары сақталатын орындар. Париж катакомбалары — миллиондаған адам сүйектерін сақтаған жер асты туннельдері. Бұл жер асты әлемі қазіргі таңда туризм мен ғылыми зерттеулердің бірегей нысанына айналды, сонымен қатар Франция астанасының тарихи мұрасын сақтайтын маңызды орындардың бірі. Катакомбалар XVIII ғасырдың аяғында Париж зираттары адам қалдықтарына толып жатқан кезде оларды жер асты камераларына ауыстыру арқылы құрылды және ондаған шақырымға созылды. Катакомбалар бктда болды. Ең маңызды аспектілерінің бірі бұл адам қалдықтарын тасымалдау. XVIII ғасырдың басында Париж зираттары толып кетті және бұл көптеген санитарлық және қоғамдық проблемаларды тудырды. Бұл мәселені шешу үшін миллиондаған адам қаңқаларын бұрынғы карьерлердің жерасты камераларына көшіру туралы шешім қабылданды. Ал келесі аспектілерінің бірі бұл қауіпсіздік мәселесі, сүйектерді сақтау үшін катакомбаларды пайдалану санитарлық мақсатқа ғана емес, сонымен қатар қаланың құрылысын нығайтуға да қызмет етті. Жер асты туннельдері мен камералары жер бетіндегі құлау мүмкіндігін азайтты.
Және соңғы аспект бұл — туризм. Қазіргі уақытта катакомбалар туристік тартымды нысандардың бірі болып саналады. Олардың мистикалық атмосферасы, сондай-ақ дене сүйектері мен бас сүйектері орналасқан қабырғалардың құрылымы бұл жерді келушілер үшін қызықты етіп көрсетеді. Бұл ү иік — Париж катакомбалары әлемдегі таңғажайып жерасты құрылымдарының бірі, танымал туристік нысанына айналды, олардың бірегейлігі мен тарихы әлемнің түкпір-түкпірінен келушілерді қызықтырады.
Онымен қоса Италияда да танымал римдік катакомбалары бар. Римдегі катакомбалар — мистикалық атмосфераға енген мәдени және діни мұра. Олар көбінде ежелгі діни тәжірибелер мақсатында қолданылған.
Қазақстан аумағында да әртүрлі мақсаттарда пайдаланылған бірнеше тарихи жерасты құрылыстары бар. Бұлар негізінен жер асты мешіттері. Қазақстандағы ең танымал жер асты мешіттерінің бірі — Әулие Сұлтан епенің жерасты мешіті мен қабірі.кемдік қасиеттері бар тұщы су құдығы орналасқан. Тағы бір жер асты мешіті Түркістан облысындағы Айрат ауылының маңында, орта ғасырларда құрылған жерасты мешіті мен ұяшықтары табылды. Бұл құрылымдар діни салттармен байланысты болған.
Қорытындылай келе, жер асты қалаларының болуы қорғанысты, қоршаған ортаға бейімделуді, ресурстарды басқаруды, діни тәжірибелерді және қалаларды кеңейтуді қамтитын көп қырлы болды деп айта аламыз. Бұл жер асты ғажайыптары ата-бабаларымыздың қиындықтарды шешуге деген шығармашылық қабілеттерін көрсететін, адамның тапқырлығының дәлелі болып табылады. Осы жер асты қалаларының артындағы себептерін зерттей отырып, біз ежелгі өркениеттердің алдында тұрған қиындықтар және олардың тиісті жағдайларда бейімделу мен өркендеудің керемет қабілеті туралы құнды ақпарат аламыз. Осы жұмбақ құрылымдарды зерттеу адамзат тарихы туралы түсінігімізді тереңдетеді және өткенмен байланысымыздың маңыздылығын арттырады.
Жарылқасын Ақниет
«Ұлы Дала Елі» орталығы қызметкері