№2 Ақпан 2022
Кешегісіз бүгін жоқ дейді халқымыз. Қазіргі тәуелсіз еліміздің бүгінін, ұмыт болған немесе ұмытыла бастаған тарихпен таныстыру. Тәуелсіз мемлекет болғанымызға 30 жыл толды. Бүгінгі ұрпақ қазақ халқының алғашқы мемлекеттігі қай кезде, қай жылдары өмір сүрді дегенге бәрі бірдей жауап бере алмайды. Осы орайда осынау мерейлі 30 жққулы кезеңі туралы қысқаша мағлұматты ұсыну да артық болмас деп білеміз.
Қазақ хандығы алғаш достық қарым-қатынас орнатқан мемлекет Моғолстан болатын. Мұхаммед Хайдар Дулати қазақтар мен моғолдар арасындағы «достық және бейбіт қатынастар» Есен-Бұға ханның кезінен басталып, Абд ар-Рашид хан билік ете бастаған уақытқа дейін жасалынды (XV ғасырдың ортасынан XVI ғасырдың 30-жылдарына дейін) дейді. XVI ғасырдың басында Қазақ хандығымен дипломатиялық байланыстар жасаған Ұлы князь III Василий (1505-1533) басқарған Мәскеу мемлекеті болды. Осы кезде Қазақ хандығы Мәскеуге келген австриялық дипломат Сигизмунд Герберштейннің жазбалары арқылы Батыс Еуропаға таныла бастады. 1594 жылы Тәуекел хан Мәскеу патшасына Құл-Мұхаммед бастаған елшілік жібереді. Елшіліктің мақсатыі ннан босату және шайбанилік Абдаллахқа қарсы күресте Мәскеудің көмегін алу еді. 1595 жылы елшіге патшаның жауап грамотасы тапсырылды. Шын мәнінде, Мәскеу қазақтарға ешқандай көмек көрсеткен жоқ.
Ал Қазақ хандығы тарихындағы жетекші тұлғаларға келсек, Керей мен Жәнібек хандар – Қазақ хандығының негізін қалаушылар. Бұрындық ханның кезінде Қазақ хандығы нығайып, Сыр өңірі үшін күрес жүргізеді. Бұл кезеңде қазақ халқының этникалық аумағы қалыптасады. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы күшейіп, мемлекеттің территориясы кеңейеді, халқы көбейіп, хандықты көрші мемлекеттер мен Батыс Еуропа таныған. Жалпы, Қазақ хандығы ХVІ ғасырдың бірінші ширегінде Орта Азиядағы шайбанилер әулетімен саяси қарым-қатынастарының барысында Сыр бойындағы саяси-экономикалық, стратегиялық маңызы зор қалаларды Қазақ хандығына қосады. Бұл жағдай хандықтың күшеюі мен нығаюына тікелей әсер етеді. ХVІ ғасырдың 20-жылдарына таман Қазақ хандығы батыста да нәтижелі сыртқы саясат жүргізеді. Орыс деректерінде және қазақтың тарихи жырларында 1519 жылы Қазақ хандығы Еділдің сол жағалауындағы өңірлерге де билік жүргізгендігі, Еділ-Жайық аралығы қазақ тайпаларының көшіп-қонатын жеріне айналғандығы айтылады. Осы кездерде Қырым, Астрахан хандықтарымен қарым-қатынастар орнаған. Осылайша, Қазақ хандығы ХVІ ғасырдың бірінші ширегінде Қасым ханның билігі тұсында бұрынғы Жошы және Шағатай ұлыстары территориясындағы ең күшті мемлекетке айналды.
Тәуке хан ақылды дипломат, көреген саясаткер, құдіретті хан болған. Ол дала ақсүйектері – билердің көмегімен өзінің саяси үстемдігін нығайта білді. Тәуке ханның кезінде құрылған билер кеңесі хандықтың ішкі және сыртқы саясатындағы маңызды мәселелерді шешетін басты жүйеге айналды.