№5 (177) Мамыр

«Мен құзырлы органдар мен телеарналарға мемлекеттік тапсырыстың бір бөлігін міндетті түрде тарихи тақырыптарға бағыттауды тапсырамын». ҚР Президенті Қ.Ж.Тоқаев өзінің «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласында осылай деді. Ал өнеріміздегі сол тарихи тұлғалардың бірі Әбубәкір Кердері екені даусыз. Иә, төбеміз көкке жетіп, төрт тарапымыз төрт құбыла қарһалләзи болдық демесек те,  Аллаға шүкір, жат елге жалтақсыз, өз алдына отау тіккен азат һәм тәуелсіз мемлекет болғанымызға, міне, 30 жылдың жүзі болыпты. Биыл осынау тәуелсіз еліміздің кейінгі жас ұрпағы түгіл, жасамыс аға ұрпағының көпшілігі біле бермейтін, өйткені жетпіс жылдық кеңестік келеңсіздіктің кертартпа кесірінен ел есінен біржолата шығып қала жаздап, тек жү ғұлама шайыр Әбубәкір Кердерінің (Боранқұлұлы) мерейтойы. Ақтөбе аймағында өтетінін естігенде «тәубе, тәуелсіздікке тәубе!» деп дауыстамасақ та осы бір қос ауыз сөзді іштей күбірлеп тұрғанымы. ан облыс әкімдігіне, әкім Оңдасын Оразалиннің жеке өзіне, бұл ауқымды іс-шараның бар ауыртпалығын мойнына алған мәдениет басқармасының басшысы Алтынай Юнисоваға деген разылығымыз да шексіз.

Рас, осыдан он жыл бұрын Ақтөбе өңірінде ғұлама шайырдың мерейтойы тақылеттес іс-шара өтті. Алға қаласында шағын ғана айтыс ұйымдастырылып,  ақын Ақұштап Бақтыгереева екеуміз қазылар алқасының  мүшесі болдық.

Әдетте, азаттық, тәуелсіздік дегеніміз өз жер-суына, тау-тасына, орман-тоғайы мен қазына-байлығына өзі ие болу ғана деп білеміз. Тіпті осы бір келтелеу ойдан кеңірек көкжиекке көз тастауға келгенде кемелдігіміз де кемшіндеу екені ара-тұра аңғарылып қалатынын несіне жасырамыз. Әйтпесе, «су түбінде жатқан маржан тас жел шайқаса шығады, ой түбінде жатқан сөз шер шайқаса шығатыны» сияқты тәуелсіздік, еңсесі биік еркіндік дегеніміз небір аумалы-төкпелі алақұйын заманалардың зәбірінен көзден таса, көңілден көмескі жатқан рухани қазынамызды солардың бүгінгі ұрпағының зердесіне жаңғыртып тұрып жеткізу емес пе?! Сол рухани қазынамыз дегенде кемеңгерлігі мен көрегендігі әр жырының әр жолынан дерлік қылаң беріп тұратын Әбубәкір Кердері жырлары қашаннан ең алдымен есіме түсетіні айдай ақиқат. Өйткені…

…Өйткені екі сөзінің бірінде «ұлы ақын», «ұлы жазушы», «қазақты әлемге танытқан», «әлем мойындаған» деген желдірме сөздерді жиі қолданатындарға жалпақ тілмен айтқанда «жыным келеді». Егер соларға ілессем, өзім Әбубәкір Кердеріні олар аузынан тастамайтын «ұлылар тізімінің» тас төбесіне апарып қояр едім деймін кейде (іштей). Дәл қазір бұл ғұлама шайырдың ғұмырнамасына тоқталып жатпай-ақ қоялық. Бұл жолы шайырдың шығармалары поэзия атты арудың ойшылдық, даналық, лирикалық, діни, жазба және суырып салма айтыс, толғау, сыни және мадақ тәрізді бүкіл ішкі жанрларын түгел қамтитынын айтсақ та жеткілікті болатын шығар. Бұл қалай дейтіндер дей берсін, бірақ қай заманда да ақын деген халық бақытқа соншалықты жарыған халық емес. Басқаларды былай қойғанда, «әкесі аға сұлтан,  өзі болыс» деп атанған Абай да «ішім толы у мен дерт» деп өткен екен. Бар-жоғы 40 жасқа да жетер-жетпестен бақиға кеткен Әбубәкір Кердеріні де тағдыры бақытқа жары:p:paragraph —>

Патша өкіметі құлап, Кеңес өкіметі орнағасын-ақ көп ұзамай жаңа заман өзін жырлаушыларды егіздетіп те, сегіздетіп те туғызды. Одан кейін де «зар заман» ақындарынан «арпа ішінде бір бидайлар» іріктеліп алынып, өлеңдері жарияланып, кітап болып шыға бастады. Әттең, Әбубәкірге сол бақыттың біреуі де бұйырмады. Өйткені, оның өлеңдерінде отаршыл орыс мемлекетінің, тіпті ара-тұра қазақты атәржатқан «ұлы орыстықтың» жағасына жармасу Алланы, пайғамбарды, дінді мадақтау жағы жиі ұшырасып отырған болып шықты. Ақиқатын айтқанның айыбы жоқ, кеңестің бет қаратпай қарсы соғып тұрған қара дауылынан тұла бойы түршіккен кемеңгер Мұхтардың өзі  Әбубәкір жырларын сол кезеңдегі халық игілігіне жарамайды деп жарыққа шығаруға қарсы болған екен.

Иә,

Қалай қарай жел соқса,

Солай қарай майысқан

Біздің қазақ балдырған,

Атқа мінген қазаққа

Патшалы орыс шен беріп

Сыйлап есін тандырған, — деген шайырды қанша кемеңгер болса да Мұхтар Әуезов қалай шаң жұқтырмай жарыққа қайта әкелер еді?!

Айтпақшы, біздің жақтың шалдары неге екенін қайдам, Әбубәкірді кейде Аббүкір дейтін. Өз басым Әбубәкір туралы алғаш рет әкем Сахидан естідім.

  Алайда, Кеңес өкіметі әлі де мойындай қоймаған, яки Абай даналығы ел ішінде кең тарала қоймаған кезде біздің батыс өңіріне жырлары кең таралған Есенгелді Ақпан жырау, Қарасақал Ерімбеттердің ішінде, әсіресе, Әбубәкірдіңты оның біраз жырларын жазып алып отырдым. Солардың ішінде әкем ғұлама шайырдың:

Басыңда бағың тұрғанда

Білмесең де данасың.

Басыңнан бағың кеткен күн

Қатарыңнан қаласың.

Қаумалап келсе дұшпаның,

Ақ та болсаң қарасың, —

деген өлең жолдарын мысал ретінде жиі  айтып отыратын еді.

Әбубәкір адам жанының, адамның мінез-құлқының оң-терісін өте бір тапқырлықпен, зерделілікпен, зергерлікпен сурет салғандай етіп бейнелеудің хас шебері болған. Ол діни жоғары сауатты, ислами ілім-білімнен хабары мол болған. Шалқар жақта Әбубәкірдің өлеңдерін өте көп білетін Науан деген ақсақал біреудің жағымсыздау, келеңсіздеу ерсі қылуасын көре қалса, сол жерде Әбубәкірдің бірауыз өлеңін айтып, артынан «Ой-бой, ой-бой, молдекем айтып кетті ғой» деп, басын шайқап-шайқап теңселіп кететін еді.

Қарап отырсаңыз, Әбубәкір жырларында осынау жалған дүниенің қысқа күнде қырық құбылған аумалы-төкпелі сәттерінің қамтылмағаны жоқ. Қараңызшы:

Кеткен бір дәулет келмейді,

Жер таянтып еңмінтпей.

Бұты-қолың ұзаймас,

Ұлың, қызың ержетпей.

Пейіштен татқан шербеттей.

Шаршап мінген арық ат

Зарығып көрген перзенттей.

Жаман болса алғаның,

Өлсең көрде жатқызбас

Сүйегіңді тебірентпей.

Бар болғаны он бір-ақ жолдық осы өлеңді адам ғұмырының сан алуан тұңғиық тереңіне асқан ойшылдықпен жасалған ғұламалық тұжырым демеске шара бар ма? Ал осындағы ең соңғы үш жолға есі дұрыс жан еміренбеуі, егілмеуі мүмкін бе? Осы жолдарға әкем Сахи айрықша көңіл бөліп: «Шынында да, Жаратқанның пәрменімен ер-азамат о дүниелік болып кеткеннен кейін артында қалған кешегі қосағы, жаным деген жары туралы жұрттың ойбай, анау марқұмның қатыны ана жерде өйтіп жүр екен, мына жерде бүйтіп жүр екен деген әңгімесі ел ішін кеулеп жатса, азаматтың аруағы көрде тыныш жата ала ма, ондайларды да естідік қой» деп отыратын еді.

Әбубәкір Боранқұлұлы Кердерінің ордалы ойға, терең тебіреніске толы толғауларын оқып отырып оны кейде ұлттық психологиямыздың өте сезімтал тамыршысы деп те қаламыз. Ресей отаршылдығы қазақты тілінен де, дінінен де, ата-дәстүрінен де айырғаны аз болғандай, несін жасырайық, «жаа аған да еліктесема шайыр Әбубәкір Кердері орыс отаршылығымен қосаірқосарлап айтып отырып:

Замана /- wp:paragraph —>

Қалмасаң халқым болар ед,->

Желмаядан жығылып, — деп жұмбақтап ескертеді.

Иә, бар-жоғы 40-тан асар-аспас қыршын дерлік жасында көз жұмған Әбубәкір Кердерінің өлеңдеріндегі жыр-термелері мен мұңды ғазалдақ,лгі-өнегел, кешегісі мен өзі күн өткеріп отырған кезеңдерді салыстыруы, қысқасы, қазіргі тілмен айтсақ, көркемдіктің, мөлшерсіз ойшылдықтың құпиясына қайран қалмасқа шара жоқ! Соншалықты қысқа ғұмыр кешсе де қазақта әрі десең – Абаймен ғана, бері десең – Тұрмағамбетпен (Ізтілеуовлшқан иеміз Әбубәкірге ғана үйіп-төгіп бере салғанына дауласу қиын. Әттең, жалғандыққа, өтірік пен өсекке толы ғафыл дүниенің қиямпұрыстығы мен қияпатына,  Әбубәкірдің өзі айтқандай «Аты шыққан ерлерді, аяққа басып кеміткен» қоғамның кесапаты қосылып, оның есімі ұзақ уақыт өз замандастарының да, одан кейінгі ұрпақтарының да санасынан өшіп қалды. Тіпті, әйгілі Мұхтар Әуезовтің өзінің дамулла-шайыр Әбубәкір Кердеріге тым қырын қарағаны белгілі. Мұхаңның амалсыздан Әбубәкірге «уақыт талабына сай» баға беруіне тура келді. Әрине, Қазақстан Компартиясы ОК 1947 жылғы «ҚазССР ҒА Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел қателер туралы» қаһа зыми еңбектер жазып жүрген Б.Кенжебаев пен Ы.Дүйсенбдоң қыл мойнына тақалған қара қылыш болғанда М.Әайлама-шайыр өзінің әр өлеңін Алла атымен, дін ислам дұғасшыдағы жерді, елді, тілді, дінді обадай жайпап, с жаны ышқына суреттеп отырды. Әйтпесе,

Мұсылманша білгенің,

олgraph —>

Құлдың ұлы паң болды, — деген байқампаздықты, замана зарын, қазақ ұлтының зарын сол заманда Әбубәкір айтпаса, кім айтар еді?! Сол кезде-ақ орыс отаршылдығының ең басты саясаты өзі жаулап алған елді тілінен айыру екенін де ғұлама тақын дәл аңғарған. Ресейдің мақсаты қазақтың бүкіл ой-санасын бір-бірімен орысша сөйлестіру арқылы бүлдіру екенін байқаған, орысша араластырып сөйлейтіндерден шошына бастаған Әбубәкір «Тілі екеудің — діні екеу, бұзып алма дініңді, адам» деп артында өлмес сөз қалдырмап па еді?! Сол қостілділіктің қаншалықты залалды екенін, оның ұлтты жоюдың ең басты құралы екенін Франция, Германия сияқты әлеуетті әртүрлі мемлекеттердің қайраткерлері сол кезде-ақ мойындаған-тұғын. Әбубәкірдің бұл даналығының растығын ағылшын ғалымы (уэлстік) Дэвид Кристалдың «Тіл ажалы» атты кітабынан да анық көреміз. Бұл ғалым «бір ұлт жойыларда оларда қостілділік деген пайда боstragraph —>

Аруақты ердің тұқымы,

Дұшпанменен дос болды.

Балдағы алтын ақ семсер,

Балал> >

Атаны билеп ұл кетті,

< бас

Есеп—!— wp:paragraph —>

Лақтай басқа секірді.< - -->

Алмастай асыл жандарым,

>

Күні түсіп өтінді.->

Міне, заманның, қоғамның, ұлттың жақсылыық, оң емес теріс өзгерістер болып жатқанын, оның ббұтен болып жатқанын данышпан шайыр жан дүниесі күйзерыөгеді. Ұтыры келгенде айта кетейік,  зерттеушілер де, дүниеден кеше өткен көзіқарақты біраз ақсақалдар да, дамулла-шайырдың жырлары заманында қазақтан өзге мұсылман жұртына да мағлұм болғанын айтады. Мысалы, үлкен ғалым Қабиболла Сыдиықов: «Ақын туған елі ғана емес, зиялылар, көзіқарақты хат танитындары бар, қазақ тілін түсінетін қырғыз, қарақалпақ, түрікмен, ұйғыр, татар, башқұрт арасында да мәлім болған. Оның бірнеше себебі бар. Әбубәкір шығармалары 1902, 1905 жылдары Қазан қаласында екі дүркін жарияланды. Бірақ бұл ақын шығармаларының кең таралуының басты себебі емес»,- дей келіп, ақынның қазақтың ақпа-төкпе ақындық дәстүрінен, шығыс әдебиетінен, жалпы әдебиет жәдігерліктерінен өнеге алғанын,  әрі діни, ислами инабаттылықты дәріптеп, сол уағыздарды ерекше ақындық шабытпен, еркін, қисынды, сенімді жеткізген еді. «Міне, осы жәйттер Әбубәкір есімін Қазақстан, Орта Азия аймағына мәшһүр етті», — дейді ғалым. Бізді Әбубәкірдің қатты таңырқатып, соншалықты қайран қалдыратын бір жері — мынау. Оның қай өлеңін алып қарасаңыз да босқа айтылған, ұйқас үшін алынған немесе өлеңнің көлемін көбейту үшін әдейі созғане ыз. Бүкіл өлең, бүкіл шумақ, әр жол даналыққа, көрегендікке, ұлағат-үлгіге, насихат-өнегеге тұнып тұр-ау, тұнып тұр. Артық сыңар ауыз сөз жоқ. Ұлы Мұхаң әлгінде айтқанымыздай,  Әбубәкір Кердері туралы заман, саясат ыңғайына беріліңкіреп, көбінесе ашық пікір айта алмады. Соның өзінде ол «Әбубәкір өлеңдерінде заман жайының көп ерекшелігі сыналып, тергеліп өткен…» деп ар жағын көпке созбай қоя салады. Ал тыңдаңыз:

Қайғымен өткен ғұмырдан

Тәтті бір көрген түс артық.

Сипаты бірдей болса да,

Ерлерден ердің ісі артық.

Орнын таппас қайраттан,

Хайламен еткен күш артық.

ртgraph —>

Тұғыры құтсыwpwp:paragraph —>

Қайырлы болса әр күні,

> >

Тұрымтай атты құс артық.

істен,

Сұлулап соққан мыс артық.

Сыйласпаған туғаннан

Тоқтылы қойға жалданып,

Есікте жүрген кісі артық.

Басшысы жоқ әскерден,

Аруақты туған бір ердің

Жалғыз да болса сұсы артық.

Көңілі жүйрік, көзі қырағы Әбубәкір қазақ жеріне келіп жатқан орыс отаршыларының жікшілік, сұрқиялық саясаты қазақты ұлттық намысынан, ерлігінен, қысқасы, бүтін кескін-келбетінен айырып, асылы мен жасығын, нағыз ері мен дым білмес езін мидай араластырып жатқанын, тіпті халық санағы деп аталатынның өзі арамзалық есеп екенін асқан көрегендікпен аңғарады. Оған:

Қойдан қоңыр қазағым,

Қапияда алданып,

Айырылып қалдың құныңнан.

Алты алаштың баласы

Есепке кірдің ертерек

Бірлігіңнің жоғынан.

Жақсылық тегін сұрамай,

Бай қадірлі болған күн.

Мақсат қойған күштілер

Қойшыға кеңес салған күн.

Қапталы алтын қара нар

Қайғыменен толған күн.

Білмеймін дейтін бір жан жоқ

Жұрт ақылға толған күн… — деп налиды ұлы шайыр.

Міне, қазақтың күні ертең ұлт болып аман-сау жүрер-жүрмесіне орыс басшыларынан келіп жатқан қауіп-қатердің зор екенін ұлы ақынның тар кеудесінде торғайдай тыпырлаған жұмыр ет осылайша жылап тұрып жырлайды. Жырлайды да, сол зар-мұңын түсінер пенде қазақ арасында қалмай бара жатқанына

Дүнияның терең түбі жоқ

Һәммасы жалған, шыны жоқ.

Пенденің бәрі арманда

Ақымақтың ғана мұңы жоқ, — деп, тағы да аһ ұрады.

Аллаһ тағала Абай өлгесін қазақтың маңдайына Әбубәкір Кердеріні берді. Абай «Ойлы адамға қызық жоқ» десе Әбубәкір «Пенденің бәрі арманда, ақымақтың ғана мұңы жоқ, — дейді. Әбубәкірдің сол өлеңіндегі:                      

Бейасылдар бас қосса,

Асылдардың пұлы жоқ.

Жерге төгіп алтынды уыстаған,

Ерліктен ғылым артық ту ұстаған, — деп бір сәт ғылым-білімді бәрінен жоғары қояды. Яғни білекті бірді жығады, білімді мыңды жығадының растығын бекемдей түседі.

Одан әрмен шайыр Әбубәкір Кердерінің өлеңдерін оқып отырғанда жан-жағыңнан  адам ғұмырының үлкен бір мектебінде болып жатқан жақсылық пен жамандықты, артықшылық пен кемшілікті баяндап тұрған әлдебір тылсым суреттің ішінде келе  жатқандай бейжай бір күй кешесің. Мұндайды осы күнгі ғалымдар лириканың әртүрлі тармағына теліп жүр. Бірақ Әбубәкір жырлары олайша талдаудың ешқайсысына да көне бермейді. Оның тіпті ауырып жатып айтқан өз өмірбаяны дерлік өлеңінің өзінде қаншама бояу десеңіз — бояу, ілім-білім десеңіз — ілім-білім, ойшылдық, даналық, терең философия жатқанына таңданбау мүмкін емес. Онда ол өз өмірінің бір жасынан бастап істеген іс-әрекетін баяндай келіп:

Он бір мен он екіде түркі білдім,

Түркіні тәмам тілдің көркі білдім, —

дейді. Ғұлама шайыр Әбубәкір Кердерінің өлеңдерінде есі түзу адам еңкілдеп жыламасқа адамның амалы қалмайтын тұстар қаншама?

Реті келгенде айта кетейік, шайырдың «Тілі екеудің — діні екеу» деген сөзін тіліне, дініне, жалпы ұлттығына қауіп төніп тұрған кез келген ұлт, кез келген мемлекет көрнекті-көрнекті жерлерге ұран етіп іліс agraph —>

Әбубәкір Ктқлағат боларлық өнегеге, тағылым-тәрбиеге толы данамеасихаттау — бүгінгі күннің жедел қолға алатын басты м, н ұлттық ерекшеліктерінен алшақтап қалған, әсіресе, әңгуыша алмай, кім боларға білмей алакүлік болып жқ қысқасы, тұтас исі қазаққа  ақыл нұсқар дүниел Омақала түгілі талай-талай ғылыми еңбектер арнап та p>->

  Соңғы жылдардаделғаны бар, көзі тірісі бар ақын-жазушыларға д жбір разылық ұялатады. Биыл Ақтөбе уәлаяты осы ғұрд160 жылдық мерейтойын кең көлемде атап өтпек. Несін ң лты қазақтың ғана емес адамзат атаулының оейз бе, мейлі ғылым-білім дейсіз бе, бақыты мен қасірнаасан зор ойшылдықпен, терең шайырлық тебіранр Кердерінің мұндай мерейтойларын бүтін ел көлемінде атап өтсе де артық болмас еді.

Мырзан КЕНЖЕБАЙ