№12 Желтоқсан, 2023

Тәуелсіз Қазақстан тарихында еліміздің мемлекеттік әнұраны екі рет — 1992 жылы және 2006 жылы бекітілді. 1992 жылы республика мемлекеттік егемендік алғаннан кейін Қазақстан әнұранының музыкасы мен мәтініне байқау жарияланды. Байқау нәтижесінде Қазақ КСР әнұранының музыкалық нұсқасын сақтау туралы шешім қабылданды. Сонымен, Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский және Латиф Хамиди алғашқы қазақстандық әнұранның авторлары болды. Үздік мәтінге арналған байқауда белгілі ақындар — Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев және Жадыра Дәрібаева ұсынған авторлар тобы жеңіске жетті. Танымал патриоттық ән «Менің Қазақстаным» Қазақстан Республикасының жаңа Гимнінің негізі болды. Оны 1956 жылы атақты сазгер Шәмші Қалдаяқов ақын Жұмекен Нәжімеденовттыеттік әнұран мәртебесін және салтанатты дыбыс беру үшін Қазақстанның бұрынғы Президенті Н.Назарбаев бастапқы мәтініне толықтырулар енгізді.

Әнұран немесе Гимн, гректің «hunos» — салтанатты ән, ұран деген сөзінен шыққан. Мемлекеттік Гимн халық жүрегінің лүпілін танытып, адамдарды патриоттық сезімге бөлейтін музыкалық бойтұмар іспеттес. Оның әуенінен Отанға деген сүйіспеншілік, атамекенге шексіз берілгендік аңғарылса, сөзінен рухани жан-дүниемізді танытар ұлттық қасиетіміз бен бейбіт пейіліміз, досқа ашық құшағымыз, еркіндікке құштар кең көңіліміз жақсы көрініс тапқан. Мемлекеттік Гимн – егеменді еліміздің Туы мен Елтаңбасының сазды баламасы.

Тәуелсіздігімізді алғанына отыз жылдан асты. Мемлекеттік Гимн авторларын бөліп-жармай бәріне ортақ ескерткіш орнату керек. Осыдан он үш жыл бұрын ҚР Парламенті Мәжілісінің жалпы отырысында Мәдениет министрі мен Атырау облысы әкімінің атына жолдаған сауалында депутат Ирак Елекеев осылай мәлім етті.

«Үлкен шығармалар мен мәңгілік туындыларды жеке адамдардың бойындағы дарыны дүниеге әкелсе де, түптеп келгенде бұл халықтың байлығы болып есептеледі. Сондықтан да, өнер қадірлеуді, ал өнер иелері құрметтеуді қажет етеді. 1956 жылы сазгер Шәмші Қалдаяқов пен ақын Жұмекен Нәжімеденов қазақ халқына «Менің Қазақстанымды» сыйлады. Бұл ел рухын көтеретін әнге айналды. Оны желтоқсан жастары да қасқайып тұрып шырқады. Осы әннің шыққанына елу жыл өткенде Елбасы Н.Назарбаевтың түзетулерімен әйгілі ән мемлекеттің жаңа әрі мәңгілік Әнұранына айналды», деді И.Елекеев.

Сонымен қатар, депутат 20ндткіш орнатылғанын айтып, бұның танымал тұлғаға ұлтының көрсетіп жатқан құрметі екендігін жеткізді. Бұл ретте И.Елекеев ендігі кезекте Ж.Нәжімеденовтың туған өңірі Атырау қаласында ескерткіш орнатылса деген тілегін айтты. «Жалпы, менің ұсынысым, еліміздің Әнұран авторларын бөліп-жармай ортақ ескерткіш орнатқан жөн. Бұл жастардың рухани байлығын арттырады, патриоттық сезімін күшейтеді», деді И.Елекеев.

Мемлекеттік рәміздерді насихаттау жөніндегі ұлттық орталығының бастамасымен жуырда әр өңірдің әкімдіктерге ресми жолдау жолданып, «Бүгінгі таңда ҚР Мемлекеттік Гимннің авторларына қаншалықты құрмет көрсетілді?» деген сауал бойынша зерделеу жұмыстарын жасаан

1983 жылы Алматыда Ж.Нәжімеденов қайтыс болған соң ғана,  1985 жылы Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Қошалақ ауылынан шығысқа қарай 18 шақырым жерде орналасқан ақынның туған жеріне белгісі орнатылды.

2005 жылдың тамызында Түркістан облысы Отырар ауданының Шәуілдір ауылындағы Ш.Қалдаяқов атындағы мектеп-гимназиясының алдында Ш.Қалдаяқовтың ескерткіші орнатылды.

Сонымен қатар, сол жылы Сарыағаш қаласнбникалық колледжінің» алдына қазақ вальсінің королі, атақты композиторы Шәмші Қалдаяқовтың құрметіне бюсті бой көтерілді. Қазақ даласын әнмен тербеткен сазгер Ш.Қалдаяқов Қапланбек жоғары аграрлық-техникалық колледжінің 1950 жылғы түлегі болған.

2010 жылдың 17 тамызында Шымкентте «Шәмші әлемі» ескерткіш кешені ашылды.

Бұл қазақ вальсінің королі атанған Шәмші Қалдаяқовтың 80 жылдық мерейтойына орайластырылды. Қала орталығындағы гүлзарда орналасқан кешенде атақты сазгердің еңселі ескерткіші қойылған. Ескерткіштің авторы жергілікті мүсінші Әбдікерім Ахметов. Қоладан құйылып, тұғыры граниттен қашалған өнер туындысының биіктігі – 7 метр.  Ал алдыңғы жағында орналасқан жұлдыздар аллеясында осы оңтүстік өңірмарі тасқа басылған.

2011 жылдың 15 тамызында Ақтөбе облысы Қарғалы ауданына қарасты Желтау селолық округінің тұрғындары Шәмші Қалдаяқов ауылында композитор атындағы саябақтың ашылуына арнап ұйымдастырылған мерекелік салтанатқа жиналды. Саябақтың ашылу рәсіміне арналған шараға композитордың қарындасы Райхан Домбаева келді, Шәмшіні ұлықтаған осы өңірдің жұртына алғысын айтты. Ол бірқатар Шәмші әндерінің тарихына тоқталып, «Менің Қазақстаным» жарыққа шыққанда ағасының «көрерсің әлі бұл елімнің ұранына айналатын ән болады» дегенін, оны 1986 жылғы желтоқсанда қазақ жастары Алматы алаңында айтқанын есіне алды.

 2013 жылдың 5 қазанда Атырау облысы Құрманғазы ауданының Еңбекші ауылдық округіндегі Жұмекен саябағына көрнекті ақын Жұмекен Нәжімеденовтің ескерткің енті Жұмекен Нәжімеденовтің ескерткіш-мүсінінің ашылу салтанаты жүректі тебірентерлік айрықша қошыметпен басьалды. Ескерткіш алдына керілген лентаны қию құрметіне белгрім, облыс әкімінің орынбасары Сәлімжан Нақпаев, Жұмекеннің ұлы Мағжан Нәжімеденов ие болды.

 2015 жылдың 23 желтоқсанында Атырау облысы Құрманғазы ауданының Еңбекші ауылдық округіндегі Орлы орта мектебін 1976 жылы бітірген түлектер елімізге танымал ақын, Әнұранымыздың авторы Жұмекен Нәжімеденовтің 85 жылдығына орай туған жеріндегі ескерткіші жаңартылды. Осы жұмысты жүзеге асырағандар Әбдібек Бисенов, Қайыржан Қисамеденов, Бисенбай Харесов, Төребай Ғиылманов. Мектепті бітіріп кеткен түлектер өз күштеріменанp:paragraph —>

Сол күні Атырауда Қазақстанның Әнұраны авторларының бірі, ақын Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш орнатылды. Ақынның төртметрлік мүсіні биіктігі осындай гранит тұғырға қондырылды.

Жүрегі Отаным, елім-жерім, Қазақстаным деп соққан қаламгер бар болғаны 48 жыл ғұмыр кешсе де, артына қаң 80 жылдық мерейтойына орай биыл туған жері Атырау облысында 80-ге жуық мәдени-көпшілік шаралар ұйымдастырылған. Осы шаралардың қорытындысы ретінде облыс орталығындағы «Салтанат сарайының» алдына ақын Ж.Нәжімеденовке арналған ескерткіші (жалпы биіктігі 8 метр. Тұғырдың биіктігі 4 метр. Авторы Нұрлан Далб <

Сол жылы Түркістан облысы Кентау қаласындағы Ш.Қалдаяқов атындағы Мәдениет сарайының алдында Ш.Қалдаяқовқа арналған бюсті орнатылды.

2018 жылдың 14 желтоқсанында Түркістан облысы Отырар ауданында ел Тәуелсіздігі күніне орай Қазақстан мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер, Қазақстанның халық әртісі Шәмші Қалдаяқовтың құрметіне «Шәмші» саябағы ашылды.  

Саябақтың ашылу салтанатында аудан әкімі Ерлан Айтаханов 27 жылдық мерейлі мерекесімен құттықтап, композитор саябағы мен қph —>

Аумағы атшаптырым демалыс орнына қылқан жапырақты 100 түп ағаш және жергілікті климатқа бейімделген 600 түп қара ағаш отырғызылған. Жайлы орындықтаержасалған. Жауын мен ыстық күннен қорған болатын заманауи бастырмалар да саябақтың ажарын ашып тұр. Көктем айларында саябақ іші композитор әне керілді.

2019 жылдың 7 қарашасында Алматыда қазақ вальсінің королі, композитор Шәмші Қалдаяқовтың ескерткіші ашылды. Ескерткіш Республика сарайының солтүстік жағында қойылды. 

«Шәмші ағамыз өзінің әндерін жастарға да, жастардың маххабатына да, думанға да, ел абыройын асқақтататын жағына да бағыштаған. Ол әндерімен әр шаңырақты тербетіп қойған жоқ. Бүкіл қазақ жерін тербетті. Ел тәуелсіздік алған соң халық әртісі атағын алды. Ал бірақ халқы оның атағын одан әлдеқайда бұрын берген. «Қазақ вальсінің королі» деген. Ондай атаққа жететін атақ жоқ. Бұл – елдің, халықтың сүйспеншілігі», — деді қала әкімі Бақытжан Сағынтаев. Ескерткіштің ашылуына өнер саласындағы азаматтар, өнерсүйер қауым, қаланың зиялы қауым өкілдері, композиалы келді. Ескерткішті салтанатты түрде Бақытжан Сағынтаев пен композитордың жары Жәмилә Қалдаяқова ашты. 

Ескерткіштің биіктігі — 1,5 метр, ұзындығы — 2,8 метр. Оны бес мүсінші жасаған.

2020 жылдың 14 тамызында Түркістан облысында Шәмші Қалдаяқовқа арналған Қазақстандағы алғашқы музей ашылды. Бұл шара композитордың 90 жылдық мерейтойы қарсаңында Қалдаяқов туып-өскен Отырар ауданында өтті. «Бүгін айтулы мереке. Түркістан облысына келгелі Шәмшінің кіндік қаны тамған жерде оған арналған музейдің жоқ екенін білдім. Тіпті біздің бүкіл республикада «қазақ вальсінің короліне» арналған бір де бір музей жоқ. Аз уақыт ішінде кеткен кемшіліктің орнын толтыру үшін тапсырма беріп, демеушілер есебінен Шәмші музейін ашуды қолға алдық», — деді Түркістан облысының әкімі Өмірзақ Шөкеев.

Сол жылдың 15 тамызында Композитор, Әнұранның авторы Шәмші Қалдаяқовтың туған күні. Осыған орай, қала әкімі Мұрат Әйтенов пен бір топ өнер адамдары Шәмші Қалдаяқов көшесікіды.

«Шымкент – ТМД елдерінің мәдени астанасы» іс-шарасының аясында эстрадалық ән орындаушылар арасында Шәмші Қалдаяқовтың 90 жылдығына арналған «Менің Қазақстаным» атты онлайн-фестиваль өткізілді. Оған ТМД елдерімен қатар АҚШ пен Түркиядан да танымал орындаушылар қатысты. Бұл — Шәмші шығармашылығын халықаралық дәрежеде насихаттауға қосылған елеулі үлес деп білеміз»,- деді Шымкент қаласының әкімі Мұрат Әйтенов.

2020 жылдың 17 тамызында Түркістан қаласындағы «Ақжайық» музыка мектебінің алдында Шәмші Қалдаяқовтың ескерткіші қойылды. Ескерткіштің ашылу салтанатына облыс әкімі Өмірзақ Шөкеев, ҚР Парламенті Сенатының депутаты Әлімжан Құртаев,  Алматыдан «Ш.Қалдаяқов» поезымен арнайы келген қонақтар, зиялы қауым өкілдері мен журналистер қатысты.

«Түркістан облысы – қазақ даласына қаншама дарындарды сыйлағанеңақ вальсінің королы атанған, Қазақстан Республикасы Әнұранының авторы Шәмші Қалдаяқовтың биыл туғанына 90 жыл толып отыр. Отырарда туып, ән падишаһы атанған, қайталанбас дарын иесінің есімін ұлықтау – бізге артылған абыройлы міндет. Түркістан қаласының жаңа орталығында бой көтерген композитордың ескерткіші – облыс жұртшылығына, қазақ еліне мереке қарсаңында тамаша тарту болып отыр», — деді облыс әкімі. Қоладан құйылған ескерткіштің биіктігі – 2,5 метр, ұзындығы – 3,5 метр. Авторы – Қазақстанның Еңбек сіңірген өнер қайраткері, кәсіби шебер мүсінші Тілеуберді Бинашев. Ескерткіш демеушілер есебінен жасалды.

Сол жылдың 30 қарашасында Атырауда ақын Жұмекен Нәжімеденовтің еңселі ескерткіші бой көтерген еді. Кейін №2 мектепке есімі берілді. Енді міне, сол мектептің алдында қаламг алікті мүсінші Серік Мәтениязов жасады.

Сондай-ақ, көрнекті ақынның туғанына 85 жыл толуына арналған шара Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінде «Ж.Нәжімеденов және қазақ поэзиясының көркемдік даму бағыттары» атты халықаралық ғылыми-теориялық онлайн конференциямен жа пҚытай, Түркия, Әзербайжан елдерінен белгілі профессорлар баяндама жасап, қазақ қаламгерінің шығармашылық, адами болмысын әр қырынан әңгімелеп берді.

2021 жылдың 19 қазанында Ақтөбеде композитор Шәмші Қалдаяқовқа арналған ескерткіштің ашылу салтанаты өтті. Шараға облыс әкімі Оңдасын Оразалин, Шәмші Қалдаяқовтың апасы — Райхан Домбаева,  «Әдебиет. Рух. Қоғам» атты екі күндік республикалық әдеби форумның қатысушылары және т.б. келді. Ескерткіштер қала орталығында – ағайынды Жұбановтар көшесі бойындағы Ғашықтар аллеясында орналасқан. Шәмші Қалдаяқовтың ескерткіші композитордың қолына музыкалық аспапты алған күйі отырғышта отырғанын бейнелеген.

Мемлекеттік Гимннің авторарының бірі, қазақ вальсінің королі Шәмші Қалдаяқовтың ой үстінде отырған бейнесіншүсінің биіктігі – 1,57 метр. 

Сол жылдың 10 желтоқсанында Арыс қаласында Шәмші Қалдаяқовтың ескерткіш-бюсті салтанатты түрде ашылды. Ел Тәуелсіздігінің 30 жылдығы қарсаңында Арыс қаласындағы Мәдени Хор Шәмші Қалдаяқовтың ескерткіш-бюсті салтанатты түрде ашылды. Сондай-ақ, өскелең ұрпаққа сазгерді насихаттау мақсатында бюст жанынан «Шәмші бұрышы» орналастырылды.

Шара соңында қалалық мәдениет үйінің өнерпаздары ұйымдастырған концерттік бағдарламаға ұласты. Айта кетерлігі, ескерткіш-бюст авторы – Арыс қаласының тумасы, Қазақстанның Еңбек сіңірген өнер қайраткері,наланың 65 жылдық мерейтойына орай сыйға тартты.

Өкінішке орай, бүгінгі күнге дейін Маңғыстау, Ақмола, Павлодар,  Абай, Қызылорда, Жамбыл, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Жетісу облыстарында және А еГимннің авторлары Ш.Қалдаяқов пен Ж.Нәжімеденовке арналған ескерткіштердің жоқ екенін өз ресми хаттарында жауаптарын қайтарған болатын.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылы 5 ақпан күні Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдығын мерекелеуге дайындық жөніндегі мемлекеттік комиссияның бірінші отырысында сөйлеген сөзінде: «Біз мемлекеттігіміздің тамыры тереңде жатқанын ел санасында берік орнықтыруға тиіспіз. Мемлекеттік нышандарға құрмет – отаншылдықтың көрінісі. Осы орайда, мен рәміздерімізді қолдану ережесін қайта қарауды тапсырдым. Қасиетті көк байрағымызды үй сыртына және басқа да көрнекті жерлерге ілуге тыйым салуға болмайды. ң у керек» деген болатын.  Шынында, бұл құптарлық әрекет.

Мемлекеттік рәміздер – бұл біздің мемлекетіміздің, біздің егемендігіміздің берік негіздерінің бірі, олар Тәуелсіздіктің қасиетті біріктіруші образын білдіреді. Олай болса, ел рәміздеріне деген көзқарасымыз бен к әңгі жасап, көк туымыз әрқашан желбіреп, Елтаңбамыздың шаңырағы көтеріле берсін, Әнұранымыздың сазы есімізден кетпесін және де олардың авторларына құрметтері көрсетіле берсін!

Руслан ХАМЗА, Мемлекеттік рәміздерді насихаттау жөніндегі ұлттық орталығының атқарушы директоры, Атырау қаласы