№3 Наурыз, 2024
Тұсау кесу – қазақ халқының әдемі дәстүрі. Кішкентай баланың алғашқы іздері жер бетін шимақтайды, қызығы мен қиындығы қатар жүретін өмір жолы басталады. Тұсаукесер – баланың өмір жолының сәтті болуы үшін ақ ниетпен жасалатын дәстүр. Қазіргі қазақ қоғамында баланың тұсауын кесуде көбіне ала жіп пайдаланады. «Жаным — арымның садақасы» дейтін қазақ жалған тіршіліктің ақ пен қарадан, қуаныш пен қайғыдан, адалдық пен арамдықтан, жақсы мен жаманнан тұратынын ескеріп, осы «бір-біріне қайшы екі әлемнің ара-жігін ажырата алсын» деген тілекпен ала жіппен кескен. Оның астарында «біреудің ала жібін аттама, бүлінгеннен бүлдіргі алма» деген тоқтам жатыр. «Ең құрығанда бұзауға бас жіп болады» деп, дүниенің ең азы – біреудің бір құлаш жібіне қызықпа, «ондай арам ойыңды тұсауыңдағы жіпті кескендей шорт кесіп отыруға тырыс» деген астарында үлкен философия жатыр. Қазақ халқы ертеректе өріліп-есілгенқ өп шөппен кесудің түбінде «ұрпағым көбейсін, өніп-өсіп, көктеп-көгерсін» деген тілек жатыр. Ал, тоқ ішекпен кесу «баланың өмірі тоқшылықта, молшылықта өтсін» деген ниетке саяды.
Қазақ халқында баланың тұсауын арнайы әшекей тағып та кескенін білесіз бе?! Бірі білсе, бірі біле бермейді. Тұсаукесер әшекейі – қазақ халқының ұмыт қалған этнографиялық бұйымы.Әдетте мұндай әшекейді бай-бағландар тұсау кесу рәсімі үшін зергерлерге арнайы тапсырыспен дайындатқан. Тұсаукесер әшекейі бай-қуатты адамдардың дәулетінің көрсеткіші саналатын. Көп жасалмағандықтан, өте сирек кездеседі. Дегенмен, бұл бұйым — тұсау кесер дәстүріндегі әдемі эволюция.
Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайының «Археология және этнография» ғылыми-зерттеу бөлімінің этнографиялық зерттеулері нәтижесінде ұмыт қалған бұйым қайта жаңғырып, облыстық мұражай директоры Сапар Көзейбаевтың қолдауымен мұражай қорын толықтыру мақсатында әшекейдің жаңғыртылған нұсқасы арнайы жасатылды. Тұсаукесер әшекейі ХІХ ғасырда қазақ қоғамында тұсаукесер дәстүрінде пайдаланылған. Қазақ халқы үшін тазалықтың символы саналатын күміс металлдан соғылған. Түрлі асыл тастармен әрленген. Күміс қоңыраушалармен безендірілген. Бала туған жердің топырағын алғаш тәй-тәй басқанда күміс қоңыраушалар сылдырлап, бүкіл әлемге қазақ баласының алғашқы қадамын жар салып тұрғандай әсер қалдырған.
Мұражай қорындағы тұсаукесер әшекейінің қос шеңбері таза күмістен соғылған. Беткі бөлігіндегі арнайы көзге қызыл ақық (сердолик) орнатылған. Бұл — әшекейге сәндік беру әрі баланы тіл-көзден сақтау мақсатында жұрт нанд үш-үштен бағалы тастар ілінген. Үлкендеу тас — қызыл маржан (коралл), кішілеу тас — қызғылт маржан (коралл), ең кішкентай қоңыр түсті жылтыр тас — алтын ақық (сердолик). Шеңбер диаметкеланың екі аяғына кигізіледі. Кигізуге ыңғайлы болуы үшін жанында ашылып-жабылатын арнайы ілгегі бар. Қос шеңбер баланың аяғына кигізіліп, арасына ала жіп байланады. Ұмыт қалған бұйымды Сыр елінің тумасы, елге белгілі ұста-шебер Бекзат Жақыпов бұрама, соғу, дәнекерлеу техникасымен жасаған. Қазіргі таңда тұсаукесер әшекейі Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің «Этнография» залы экспозициясына қойылып, халық назарына ұсынылып отыр.
Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайының бөлім меңгерушісі
Әйгерім БЕККУЛИЕВА